مرگ یزدگرد
زمستان 1385
در زمستان 1385 از طرف دانشجویان دانشگاه نیاوران برای برگزاری جلسات نقد و بررسی فیلم دعوت شدم . همایی عزیز واسطه این دعوت بود و پذیرفتم.فیلم های برکت اثر ران فریک، مرگ یزد گرد اثر بهرام بیضایی، ده و پنج آثار عباس کیارستمی، انیمیشن های پیرمرد و دریا اثر الکساندر پترو، پدر ودختر، راهب و ماهی آثار میشل دودوک، در این جلسات بررسی شد.
چو ایران نباشد تن من مباد
DEATH OF YAZDGERD
Bahram Beyzaie
نخستین بار از یکم مهرماه تا بیستم آبان ماه 1358 در تالار چهار سوی تئاتر شهر اجرا شد. با یاری این همکاران :
سوسن تسلیمی زن
مهدی هاشمی آسیابان
یاسمن آرامی دختر
امین تارخ سردار
محمود بهروزیان موبد
کریم اکبری سرکرده
یعقوب شکوری سرباز
پوشاک و پس آرایی بهرام بیضایی
سرپرست اجرا ایرج رامین فر
بزک فرهنگ معیری
عکس عزیز ساعتی
کارگردان بهرام بیضایی
.....................
اجرای صحنه ای مرگ یزد گرد در خرداد و تیر1360 به فیلم در آمد.
با یاری این همکاران :
سوسن تسلیمی زن
مهدی هاشمی آسیابان
یاسمن آرامی دختر
امین تارخ سردار
محمود بهروزیان موبد
کریم اکبری سرکرده
علیرضا خمسه سرباز
تهیه،کارگردانی،تدوین بهرام بیضایی
دستیار کارگردان واروژ کریم مسیحی
سرپرست تولید حمید سهیلی
تدارک حسن بکتاش / اصغر وطنخواه
جای کار به لطف خانواده عصاری آران
طراح پوشاک و سرپرست اجرا ایرج رامین فر
ابزار و رداها مستعار
بزک جلال معیریان / عبدالله اسکندری
عکاس عزیز ساعتی
مدیر فیلمبرداری مهرداد فخیمی
دستیار فیلمبردار بیژن عرفانیان
همکاران فنی یوسف وظیفه / حسین کریمی / رامین پورسعید
کریم مرائی / فرهاد مانی
صدا برداری همزمان احمد امیری / بهمن حیدری
تدوین صدا حسین لنگرودی
موسیقی بابک بیات
همامیزی صداها فریدون خوشا بافرد
کارهای تصویر و صدا مرکز خدمات صنایع فیلم ایران
فیلمی از گروه فیلم لیسار؛ 1360 (رنگی؛ ایستمن کالر، یکصد و بیست دقیقه)
به سرمایه شبکه دوم سیمای جمهوری اسلامی ایران
نخستین و واپسین نمایش همگانی درنخستین جشنواره فیلم فجر 1361
........................
1- حکایت بهرام بیضایی است؛
معمول نمی دانستم که چیزی بنویسم،اما با خود گفتم .آشنایی من با بیضایی از زمان دیدن مرگ یزدگرد شروع شد . متن را نخوانده بودم و چیزی حدود بیست دقیقه ازآغاز فیلم پرش داشت .بطوری که اصلا قابل دیدن نبود. دوستانی در حال دیدن چندباره فیلم به من می خندیدند.پس از چند بار دیدن فیلم آتشی درونم برپا شد،هجم زیادی از ندانستن دیوانه ام می کرد ، به چیزی ورای خودم به شدت وفادار شده بودم ، چیزی که تا به حال نشناخته بودمش، شبیه سحر یا جادو...نمی دانم به هر شکل دیدن فیلم مرگ یزد گرد آنقدر تاثیر گذار بود که باعث نوشتن و اجرای تئاتر ( هفت تابلو کسالت آور در تخته سیاه )" آبانماه 1379" در مورد زندگی و آثار فروغ فرخزاد شد.و این اتفاق همزمان با گفتگویی تلفنی با استادو پخش آن در جشن یکصدمین سالگرد سینمای ایران در فرهنگ سرای معراج کاشان و سپس برنامه نکوداشت .این چند اتفاق تاثیر بسیاری در من داشت و خطوط اصلی آینده هنری ام را پررنگ تر کرد...
و نیزیادم نمی رود؛
دراولین نکوداشت بهرام بیضایی در" ایران "که با تلاش فراوان NGO ( کانون اندیشه جوان سپهری ) و به بهانه صد سالگی سینمای ایران،دیماه 1379به مدت یک هفته در کاشان برگزار گردید. که گزارش نکوداشت نیز پس از آن تحت عنوان کتاب ( سر زدن به خانه پدری) به کوشش جابر تواضعی عزیزو توسط انتشارات روشنگران و مطالعات زنان در سال 1383 به چاپ رسید .من سهم کوچکی در برگزاری آن داشتم، چند نسخه ویدئویی از فیلم مرگ یزدگرد در اختیاربود،نسخه اول به امانت از دوستی نزد من ،نسخه دوم را پس ازچند روزجست و جو از دوست دیگری در دانشگاه تهران گرفتم، نسخه دیگری در آرشیو استاد بود، پس از بررسی همه نسخه ها به دلیل عدم کیفیت امکان نمایش هیچ کدام نبودو اگرنسخه نسبتا مناسبی را زاون قوکاسیان که خود از مهمانان نکوداشت بود، با خود به همراه نمی آورد، معلوم نبود در اقدام جسورانه نکوداشت به جای سالمرگ (حالا اگر نمی پسندیدبخوانید بزرگداشت) بهرام بیضایی، یکی از شگفت انگیزترین آثار او قرار بود چگونه نقدو بررسی شود.
در زمستان 1385 در ست 6 سال بعد، این اتفاق به شکل دیگری افتاد،در راه استودیو بل، نمی دانم با چه اطمینانی به همایی گفتم، نگران نباش من نسخه مناسبی را تا فردا پیدا می کنم و پیدا کردم.در حد فاصل میان ایستگاههای مترو و خانه شما، روبروی ایستگاههای اتوبوس، کنار کتابفروشیهای" معتبر" کنار کیوسکهای سیگار فروشی وآبمیوه فروشی که روزنامه هم می فروشند، شاهکارهای سینمای ایران را با قیمت پانصد تومان می توانید ابتیاع کنید.
..............................
2- بهرام بیضایی آرش روزگار ما؛
نیاز به معرفی ندارد، این ما هستیم ،"ایران " سرزمین ایرانیان، سرزمین کورش، داریوش،و... این ما هستیم که باید توسط او معرفی شویم.بشناسدمان و سوال کند که ما وارث وحشتی عظیم هستیم ؟ که تاریخ را پیروز شدگان می نویسند ؟ که "شاه سر است و ملت تن ؟ که مزد همه روزهای یک رعیت را که جمع کنی گنجی می شود در خزانه پادشاه ؟ که پاداش زر است و پادفره شمشیر ؟ که همه چیزهای نداشته ما نیز از آن پادشاه است ؟
همیشه گفته ام،بیضایی از پس آرش وسیاوش و بندار بیدخش و سنمار،خود پهلوبه اسطوره می زند.اگر بیضایی نبود چه کسی تمام متون نمایشی وغیر نمایشی ما را جستجو می کردو سرانجام به تعزیه وتخته حوضی می رسیدو در طول سالهای زیاد فکرسازی و سالهای کم فیلم سازی، تمام سعی اش این بود که در نوشتن ونمایش و سینما در جستجوی زبانی نو تمامی این مفاهیم ومعانی را بیان کند و به آن صورتی مدرن، این بار بخوانید (امروزی) بدهد.
آیا بیضایی سیزیفی است که به بردن سنگ، بالای کوه اجبار گشته ویا این ماهستیم که اگر او و امثال" بسیار کم "چون او نبودند، با هر ریز بادی ،غبار می شدیم و با هر سیلابی به ناکجا آبادی دیگر، از یاد می رفتیم و نه تنها از گذشته خویش که آز آینده نیز بی گذشته چیزی نمی دانستیم و یا نمی فهمیدیم؟
مگر نه این است که" هر کس به گذشته خود تیری پرتاب کند آینده او را به توپ خواهد بست" ؟
بدون هیچ اغراقی بهرام بیضایی وارث و انتقال دهنده بخش عظیمی از تاریخ تحریف شده و فراموش شده این سرزمین، آنهم به زبان فخیم نمایش و سینما است.بیضایی در راه زنده نگاه داشتن زبان ایران به باز اندیشیدن در خردورزی گذشتگان این مرز و بوم می پردازد و آن را دستمایه بسیاری از کارهای خویش می سازد. تمامی آنچه را که از شرق وغرب نیاز دارد در پژوهشهایش به دست می آورد و سپس آن را در قالبی امروزی و نو می آفریند، زنده نگاه می دارد و تلاش می کند در این آفرینندگی خلاق و پیشتاز باشد و هست.او در ضمیر تاریخ ما خواهد ماند.اونیم قرن است که پژوهش می کند، می خواند، می نویسد، کارگردانی می کند، یاد می دهد و به قول خود"به اندیشه هایش شکل می دهد.
افسوس که از اسطوره البرز چیزی نمانده است ،
جز آنچه که در کتابها باید خواند .
که در پس سالها شوری خیزابه های عقب افتادن و عقب نگه داشته شدن ،
آرش روزگار ما دو تیر به کمان دارد؛ تیری از گذشته و تیری از آینده !
..............................
3 - دسامبر 1979بیضایی خود می گوید ؛
من در جستجوی زبانی هستم که از مینیاتورها،اساطیر، و تمدن ایرانی تعزیه و تماشا ( نمایش روحوضی) الهام گرفته باشد. من حامل اینها در زمانه ای که خود در آن به سر می برم هستم؛ تمامی کار خلاق من با تاریخ ایران ، با گذشته ایران و کاری که می توانیم در شرایط جدید پذیرش تاثیر فرهنگ و تمدن غربی با این گذشته بکنیم، سر و کار دارد.اینها مسائلی است که برای من وکشورم مطرح اند، و به خاطر همین هاست که من دلبسته ادامه زندگی و اقامت د در ایرانم.
و نیزشهریور 1356؛
... تا سرانجام یک روز تئاتر به شکل تعزیه ای بر من ظاهر شد و مرا افسون کرد ... من تا آن روز نمایشی تا به این حد جذاب ندیده بودم،حس کردم باید بایستم، حس کردم باید دلائلی را پیدا کنم که به او اینهمه فتنه گری و به من اینهمه شیفتگی داده است.او مرا متوجه فقرم کرد.مرا متوجه آن کسی کرد که من بودم.ناگهان دریافتم که از چه چیزها پشت سرم خالی است، و زمین زیر پایم چقدر بی بنیاد است.در یافتم که با بزک دیگران جراحات تاریخی من زیبا نمی شود.و آنچه را که ثروت گذشته من است چگونه از چشم من نهان می کنند.من تاریخ خواندم و خود را وارث وحشتی عظیم یافتم.اما توانستم آرام آرام صدای مردمی را بشنوم که در تاریخ گفته نشده اند...
..........................
4 - بررسی مرگ یزد گرد ؛
را بیشتر به این دلیل انجام داده ام که این اثر در چند راهه ای از زمانهای طوفانی این سرزمین واقع می شود" اصل ماجرا در روز بی تاریخ می گذرد.در زمان صفر.آنگاه که دورانی به سر آمده و دورانی دیگر هنوز آغاز نشده، پایان حکومت ساسانیان و آغاز حمله آعراب و نوشتنش در نزدیکی آغاز دوره ای دیگر، قبل از پیروزی انقلاب ایران و اجرای تاتری اش در سال 1358و به فیلم درآمدنش در سال 1360یعنی دوره نابسامانی های انقلاب و جنگ ایران و جدای از همه اینها موضوع دیگری است که بیضایی به آن می پردازد " تحلیل هرم قدرت در نظام شاه و مردم"
.................................
5 - ... پس یزد گرد به سوی مرو گریخت و به آسیابی درآمد. آسیابان او را در خواب به طمع زر و مال بکشت...
تاریخ !
خلاصه متن ؛
سرداری و سرکرده ای و موبدی به آسیا در آمده اندو تن بی جان شده ی یزد گرد شاه را در آن یافته اند.آنچه رخ داده از روز روشن تر است؛ آسیابان شاه را کشته، از روی آز و با چشمداشت بر زر او.آنان آسیابان و همسر و دخترش را فرمان به چند گونه مرگ شکنجه آمیز می دهند.تا فرمان بران افزار شکنجه رابر آورندو دار آماده شود، و کوره ای پر آتش بسازند، آسیابان و همسر ودختر زمانی می یابند تا برای زندگی خود بکوشند.آنان می گویند یزد گرد خود برای مرگ به این آسیادر آمده بود، و آنان نمی دانستند شاه است زیرا ژنده پوشیده بود.هر یک دمی خود را به جای یزد گرد می گذارد و آنچه را که به یاد می آورد باز می گوید.
آنها گمان می برده اند این ژنده پوش دروغزنی است که خود را شاه جلوه میدهد تا نان و جای خواب رایگان به دست آورد.چون سپس دانسته اند به راستی شاه است گله روزگار به او برده اندکه تو سالهاخراج برای سپاه ستاندی و اکنون که دشمنان می رسند آیا باید بگریزی و ما را دست بسته به ایشان بسپاری؟ مگر خواسته اند کین برنا پسر کشته در جنگ خود را از وی بستانند، ولی ترس از سپاهی که در پی شاه است آنان را بازداشته.
یزد گرد شاهی شکسته و گریزان و ترسان از مرگ، که جز مرگ نیز راهی برای خود نمی داند،خواسته کمکش کنند؛ او را بکشند آنسان که او نداند کی، و زری هم بر این سخن افزوده. و باز خواسته آسیا را نیز گران بخرد که زمین مرگ از خودش باشد.و آسیاداران همه را ترفندی برای آزمودن شاه از زیردستان دانسته اند.او ناچار کشتن خود را به آنان دستور داده، و باز آنها از ترس سرآنجامی که هم اکنون دچارش هستندنپذیرفته اند.
یزد گرد کوشیده خشم آنان را برانگیزد شاید دست به تیغ برند؛ آسیابان را خوار کرده و دشنام گفته و به دخترش دست دراز کرده.آسیابان ناباور و دلشکسته همه را آزمایش شاه از یکدلی مردم زیر دست دانسته، گرچه در اندیشه اش او را کشته، اما به راستی از ترس دنبالگان او بر او دست برنداشته.یزدگرد که هنوز آنان را بر مرگ خود دلیر ندیده، ریشخند را تا به آنجا رسانده که بگوید شاه نیست و دزدی است که با نام شاه از دختر بهره گرفته.آسیابان خشمگین- گرچه دودل از این بازی- و برانگیخته از تاوان خواهی زن و دختر، او را باز در اندیشه می کشد.
دختر که از دست درازی آسان بیگانه ای خود باخته، بر پیکر بی جان می افتد و می گوید این شاه نیست و مردار آسیابان است؛ گویی مرده پدر از دهان او سخن می گوید.سرداران گیج می شوند زیرا هیچ یک چهره راستین پادشاه را ندیده اند . زن و آسیابان اندیشه یکی می کنند که نیک است همداستان با دختر بگویند شاه کشته نشده، و از مرگ چند باره برهند.می ماند این که اگر کشته آسیابان است شاه کجاست؟پس آسیابان را شاهی می خوانند که جامه دگر کرده.در آزمونی که سرداران آغاز می کنند، آسیابان به زن گمان بد می برد، و زمانی است که دختر داستانی تازه آغاز کند: داستان شب گذشته که یزدگرد آسیابان را زور کرد برای آوردن خوراکی در خور شاهان به آبادی های دور برود.و خود در این اندیشه بود که چرا بمیرد آنجا که می شود آسیابان را کشت و جامه شاهی بر او پوشاند و گریخت.و آن گاه برای همراه کردن زن به او مژده رهایی از تیرگی این آسیای ویران را داد، و زن که همه زندگی خانواده را با چنگ و دندان نگهبان بود، در پندارش تندری از رهایی درخشید.با این همه نگران از سرنوشت شوی و دختر آن اندازه سنجیدن مژده های یزد گرد را به درازا کشاند که آسیابان بازگردد و از روی رشک مردانه شاه را بکشد.
سرداران می پرسند آیا این مرگی اندیشیده نبود که یزد گرد برای خود فراهم کرد ؟ آنان از رای خود برمی گردند و همین داستان را می پذیرند که پیکر افتاده آسیابان است که جامه شاه پوشیده و باید بر دار شود. بدینسان خانواده آسیابان از مرگ می رهند، مگر این دمی هم نمی پاید،زیرا ناگهان سپاه تازنده تازیان از راه می رسد.
.........................
6 - هیچ هنرمندی تاب تحمل واقعیت را ندارد. (نیچه )
مرگ یزد گرد؛
از یک سو تلاشی است به بار نشسته از روایت های گوناگون در مورد واقعیت و از سویی دیگر می کوشد تا به نقد قدرت بنشیند .این اثر در زمینه فرم نوآوریهایی بسیار دارد.همچنین از نظر زبان در ادبیات نمایشی ایران به جرات می توان گفت بی همتاست.زبان مرگ یزد گرد ترکیبی است از زبان امروزی با لحن زبان کهن فارسی .گاه که متن اقتضا می کند در آن به ناگاه همه فاصله ها برداشته می شود و کلماتی امروزی مثل" بزن به چاک" نامرد " باخبر نیستم " عو عو " گدازاده" و سگ درگاه استفاده می گردد.
کنش و واکنشی که در اجزاء به هم پیوسته این اثر وجود دارد همزمان با این که ما را همراه با خود تا به آخر می کشاند، در تقابل میان عناصر درون متنی نیز موفق می نماید.متن به شدت به ادبیات دست یافته خود وفادار است و این وفاداری درتبدیل به تصویرو سینما انسجام ویژه ای می یابد.
در مرگ یزد گرد قصه به مدد بازی در بازیها در لایه های چند گانه ای با ماارتباط می گیرد. و مخاطب در هر مرحله با ضرورتی که لازمه این اثر و بلکه جزء لاینفک درام نیز هست، با زیرکی تمام به مرحله دیگر برده می شود و باز در مرحله دیگر تا آنجا که اثربه پایان می رسد و ما را در دنیای بیرون متنی خویش با انبوه سوالها و جواب ها و بینشی که در اثر دیدن آن برایمان حاصل شده است تنها می گذارد. تا نه تنها به داوری که در طول یکصدو بیست دقیقه شاهد آن بوده ایم بیندیشیم.بلکه در مو رد خود آگاهی محصول اثر که با تلنگرها وشو کهایی در جای جای آن به ما وارد شده است. به قضاوت خود نیز بنشینیم.
.............
7 – مرگ یزد گرد به مثابه یک کنش متافیزیکی ناب...
حرکت در جوهر وجودی، همه چیز است و این بدان معنی است که هر چیزی هم محرک است و هم عامل تحریک.اجزاء به هم پیوسته جهان قبل از بی زمانی آغاز ( ازل ) تا زمان پایان ( ابد ) در سیطره حرکت است که رشد می کنند؛ به سامان می رسند.و از مبدایی به مقصدی و بالعکس.حرکت ظهور دو وجهه عینی و ذهنی است .
وجوه عینی و ذهنی یا توئم و یا منفک از یکدیگر ند.اما لازمه هر حرکت کنش است . هر کنش،کنش های دیگری را به دنبال دارد.هر کنش واکنشی را در پی دارد. پس حرکت محصول کنش و واکنش است.صد سال پیش از این نیچه گفته است .
"هنر یک کنش متافیزیکی ناب است".
در جوهره تاتری مرگ یزدگرد کنش ها و واکنش ها مفهوم از پی مفهوم می آفریند . حتی حرکتهای دوربین که در اثر کمبود امکانات قادربه فرو شدن و بر شدن نبوده در اینجا به مدد ذهنیت فعال و کنشمند کارگردان در تقطیع هایی از نوعی دیگر به بار می نشیند و ما را راضی نگه می دارد .هر جای داستان که عامل تحریک مخاطب به کمرنگی می گراید عامل تحریک دیگری با رویکردی خلاقانه تر روی می نماید و استخوان بندی اثر همچنان سر پا نگاه داشته می شود .ازلیت و ابدیتی که در مضامین نهفته در این اثر مشهود است آنقدر در نشان دادن رویه آسمانی و زمینی انسان و "در اینجا انسان خاص " موفق می نماید که می توان گفت از این منظر با اثری متافیزیکی نیز روبرو هستیم . اما متافیزیکی از نوع ایرانی اش وبا مولفه های ایرانیزه شده که همراه با نمودهای عینی و همچنین نمودهای ذهنی اش ما را با لایه ای از دنیای دیگر اثر مواجه می سازد .
نمودهای عینی و ذهنی ؛
"آسیابان؛ خاموش ! همهمه ی نمی شنوی ؟ شنیده ام که چهره های سنگی باستانی ایستاده در کاخ صد ستون ، پیشکش هایی را که یکهزار سال در کف داشتند رها کرده و به بیابان گریخته اند .چیزی پرسیدی ؟
...
موبد
" موبد؛ چگونه ماه می افزاید ؟ چگونه ماه می کاهد ؟ از کیست که می افزاید و می کاهد جز تو ای مزدا اهورا ؟ بشود که او برای یاری ما آید . بشود که برای گشایش ما آید . بشود که برای آ رامش ما آید . بشود که برای آمرزش ما آید . بشود که برای پیروزی ما آید.
...
"موبد ؛ چرا شهریار نبشته اند که این سروش اهورایی است که در کالبد زمینی اش شنوده شده .
...موبد ؛ آه اینان چه می گویند ؛ سخن از پلیدی چندانست که جای مزدا اهورا نیست. گاه آنست که ماه از رنگ بگردد و خورشید نشانه های سهمناک بنماید . دانش و دینم می ستیزند و خرد با مهر ؛ گویی پایان هزاره ای اهورایی است .باید به سراسر ایران زمین پند نامه بفرستیم.
...
در مرگ یزدگرد به سامان رسیدن مبدا و مقصد یک مفهوم در گردش میان بازیگران ، زبان ، میزانسن ( کارگردانی مسلط تر از بیضایی در میزانسن و بهره گیری درست از آن با رویکردی کاملا ایرانی در ایرا ن سراغ ندارم ) و متن در تصویرگریی از نوع یک اثر تاریخی صرف صورت نمی گیرد. بلکه در سیالیتی که لازمه این گونه آثار است حل می شود تا آنجا که این حل شدن گاه ما را جا می گذاردو این شاید تنها جایی است که آشنایی آثار بهرام بضایی به غریبگی می زند. آنگاه که در مرز این غریبگی لحظه ای فقط به اندازه لحظه ای از اثر غافل می شویم .و گاه این لحظه ها به تکرار می انجامد و آنگاه خود را در مقابل اثر اندکی غریبه می بینیم . طو ر دیگر نگاه کردن به این موضوع این است که که بیضایی و به تبع آن آثارش به عمد ما را جا می گذارد تا در نقطه چین هایی که آثاری از این دست بسیار کم دارند، اندکی بیاساییم و این جانهادن آگر چه به فهم بخشی از اثر لطمه می زند ،اما در کل به نفع مخاطب و بیننده عمل می کند .چرا که متن اثر اینجا سینما است و سینما هنری است که می توان آن را چندباره دید بی آن که از هنریت آن ذره ای کاسته شود.
قطع های بهرام بیضایی در این اثر که از قبل متنی برای تاتر نوشته و سپس آن را روی صحنه به اجرا برده و پس از آن همان متن را بدون هیچ تعقیری به فیلم تبدیل کرده
چگونه است آیا قطع ها و میزانسن ها در فیلم تاتری است ؟
خیر ؛
برای آن که به این مهم در سینمای بیضایی بپردازیم قبل از هر چیز باید از اساس بدانیم که جهان ذهنی که هر کارگردان در آن به سر می برد چگونه است؛ جهان بهرام بیضایی قبل از آن که جهان تعزیه و نمایشهای ایرانی باشد، قبل از آن که دنیای تاتر کابوکی و ژاپن باشد ؛
جهانی اکپرسیونیستی است .
اکسپرسیونیست در اینجا یعنی چه؟
آیا مرادمان همان سبکهای آنکادره شده هنری در نقاشی، سینما و دیگر هنرهاست؟
خیر ؛
مراد من از اکسپرسیونیسم در اینجا اعتقاد به هیچ سبک هنری از آن گونه که ذکرش در میان رفت نیست ،که آنها جای خود دارد و محلی دیگر. و اگر آن را در اینجا به کار بردم به دلیل قرابت مخاطب با این نحله فکری است. مراد من این است ؛
جهان فکری بهرام بیضایی دنیایی فعال و به فعلیت رسیده است.جهانی که فعلیت با تالیف برابری تام و تمام داردو هیچکدام همدیگر را جا نمی گذارندو به یقین میزانسن نیز در آثار او از این دنیا تاسی می جوید.بیضایی عناصر سینمایش را بیضایی وار کنار همدیگر می چیند و این خود به سبکی بیضایی وار می انجامد.
جهانی که او خود را در آن وارث وحشتی عظیم می داند و آن که خود آگاهی وحشتی عظیم را پشت سر دارد.چگونه می تواند از دنیایی سهل و ممتنع در پیش روی سخن بگوید ؟
چنین است که سینمای او اندکی دشوار( شما بخوانید جدی ) می نماید .
واین فقط سینمای بیضایی نیست که دشوار می نماید ؛
این تاریخ ماست !
"چند سال پیش در بروشور سمینار احمد شاملو، بخش مربوط به بیضایی نوشتم ؛
تاریخ این سرزمین سرشار از زشت خنده هاست !
و اکنون پس از چند سال آ رزو می کنم ؛
برای آیندگان چنین مباد !
..........
8 – مرگ یزد گرد پرسشی بزرگ است پس آن را پاسخی بزرگ می بایست !؟
می توان عین و ذهن را اجزاء به هم پیوسته واقعیت دانست .
سوال؟
لحظه ورود واقعیت به ذهن کجاست ؟ واقعیت یا مستند که می دانیم در برخورد با انسان به طور محض وجود ندارد (هر واقعیت بعد از برخوردبا انسان جهتمند می شود ) از کجا می آید.آیا این گونه می توان به تعریفی از واقعیت پرداخت ؟
آیا آنچه که هست در ذهن ماست ؟
آیا بدون هر چیز ذهن ما نیز خالی از همه چیز نبود ؟ ( مقصودم وجود ذهنی نیست )
ما می بینیم ما می شنویم ما می فهمیم ... و این همه به خاطر جهانهای پهناوری است که در آن هستیم .
قدرت انسان در چیست ؟
در من وجودی که از چگونگی سوال می کند.
" بودن یا چگونه بودن " این اساس فلسفه زندگی و همه هنرهاست.حتی هنر قبیله های بدوی از چگونگی سوال می کند. چگونگی با چرایی همراه است و همواره هنرمندان بزرگ پرسشگران بزرگ تاریخند.
آیا می توان اثری جاودانه آفرید بی آن که پرسشگری بزرگ بود ؟
مولوی کیست ؟
کیارستمی کیست ؟
کیشلوفسکی کیست ؟
کوبریک کیست ؟
همه این دیگران یک وجه بزرگشان پرسشگری است.پرسش های بزرگ محصول جهان های بزرگ است.
"هنر" عرصه تاخت و تاز پرسشهای حد اکثری و هنرمند است.
من وجودی، در این جا به زیباترین شکل متجلی می شود.
این هنر شعر است.
موسیقی است.
سینما است.
...
مرگ یزد گرد پرسشی بزرگ است. در سراشیبی سقوط ملتی بی شاه .
پرسش ملتی ، رعیتی از شاه؛
اما صد افسوس اینک که فرصت پرسش دست داده است .پادشاه نیست تا پاسخگو باشد. مردمان جز خانواده آسیابان که آنان نیز فرصت نیافته اند، از ترس جان ومال گریخته اند که اگر جای درنگ و ایستادن بود. پادشاه خود نمی گریخت . سپاه دشمن ( تازیان ) در پی اند و تنها از آنهمه سلحشوری پادشاه که جز سردارانش کسی مدافع آن نیست.پیکری خون آلود خفته بر زمین، آسیایی تاریک، چند سردار و دیگر هیچ .
پس آیا پرسش بی پاسخ می ماند ؟
مرگ یزد گرد پرسشی بزرگ است آنگاه که قصه ما را در تو در توهای خویش می برد و هر دم در نبود پادشاه از چهره های واقعی و یا ساخته روان مردمان ( خانواده آسیابان ) پرده بر داشته می شود و ما در پاسخ هر پرسش به هزاران سوال دیگر بر می خوریم که این پادشاهی که می گویند چیزی براستی این گونه خوفناک است؟
آری؛
پادشاهی در سراشیبی سقوط بسی خوفناک است. مردمان از پند به جان آمده و بر نان گرسنه اند.چنین مردمانی همین که فرصتی بدست آورند بر روان پادشاه هر آنچه از دستشان بر آید ناسزا خواهند گفت.حتی از کشته او نیز نخواهند گذشت که او بسیار مردمان کشته است بی پادفره .مرگ یزد گرد پرسشی است بر آمده از دل تاریخ از دل جو ر و ستمی که بر مردمان ایران زمین روا رفته است .
از آن هنگام که تاریخ ننوشته اش را خوانده اند؛
تا آن هنگام که آن را مثله کرده اند؛
و تا آن هنگام که آن را به تاراج برده اند .
مرگ یزد گرد پرسشی است از تاریخ ، از مرگ و از کیانی که لاجرم باید پاسش داشت. حتی آگر به تیری از ستوربانی از قبیله مردان" آرش کمانگیر "نیازش باشد.حتی اگر پادشاهش را پس از مرگ محاکمه کنند که این خود دلیلی است بر نگاهبانی !
مرگ یزد گرد پرسشی است از هویت ؛
که من کیم و اینان کیانند؟
ما در کدام نقطه تاریخی ایستاده ایم؟
از فراز این نقطه که ایستاده ایم به کجا می نگریم ؟
آیا ما روان نژنده مردمانیم آنگاه که پادشاهیم ؟
یا پادشاهیم آنگاه که مردمانی تهی دستیم ؟
مرگ یزد گرد پرسشی است بزرگ ، پس آن را پاسخی بزرگ می بایست ؟!
..................................
9 - هرم قدرت در مرگ یزدگرد ؛
قدرت یکی از مهمترین وجوه بارز دموکراسی است، بدون قدرت دموکراسی معنا نمی دهد. آنجا که قدرت از آن مردم است دموها در شکل عیان خویش ظاهر می شوند و آنجا که قدرت در حاکمیت خلاصه می شود دیکتاتوری به جای دموکراسی می نشیند وخود کنترل کننده همه چیز.در این بین همه نظامهای پادشاهی در هر شکل و به هر سیاق یک وجه مشترک دارند و آن باور مردم به سروری و مهتری پادشاه است، این باور به یک انسان برتر از کجا می آید؟
در چنین حکومتهایی پادشاه و مردم به شکلی دیگر لازم و ملزوم یکدیگرند، اگر یکی نباشد دیگری در بی هویتی خویش به هر دری می زند تا آن خود نیست شده را بیابدو دراین جستجو ممکن است به باورهای جدید نیز برسد. چه بسیار پادشاهانی که این نقاب را برداشته اند و به یکباره خود را تهی از همه چیز یافته اند و چه بسیار مردمان که پس ازرسیدن به اندکی خودآگاهی به تحلیل این قدرت پرداخته اند و این خودآگاهی موتور محرک بسیاری از شورشها وانقلاب ها بوده است، مرگ یزدگرد نیز اینگونه است، پادشاه کیست؟
در مرگ یزدگردپادشاه کدام یک از این هاست؟
"سردار سرداران، دارای دارایان، شاه شاهان، یزدگرد شاه پسر یزدگردشاه و او خود از پسران یزدگردشاه نخستین"، یا سایه خداوند در روی زمین، یا جسدی افتاده بر زمین باچهرکی زرین، یا مردی گم شده در باد، یا سایه ای درآمده به آسیایی ویران ، یا بزرگ مردی در جامه شاهان، یا راه نشینی هراسان، یا گدایی، یا رهزنی، یا تیره روزی راه مهتری بریده و گوهران او را دزدیده و جامه او به تن کرده ، یا پادشاهی که در سرزمین خویش می گریزد، یا آسیابانی فقیر، یا زن آسیابان، یا دختر آسیابان، و یا هر کسی از مردم...
در مرگ یزد گرداین خود آگاهی، پس از مرگ پادشاه است که حاصل می شود . پادشاه مرده، دیگر نیست و سرداران بیش از هر چیز از این هراسانند که در نبود او تکلیف قدرت چه می شود.آیا با مرگ پادشاه ملتی نیز با او خواهند مرد؟ یااین باور ملتی به پادشاه و مفهوم قدرت است که می میرد. در این بین استثناء تنها کسانی هستند که مردار پادشاه را در کنار خود می بینندو به عبارتی مفهوم شاهی که تا به حال برایشان در هاله ای از ابهام، افسانه وسایه بوده، دیگر عیان شده و آنان از همین منظر نسبت به دیگرمردم خودآگاهی دارند، این آگاهی به همراه فرار از مرگ باعث جسارت شجاعت و رفتار پرخاش گرانه آنان و مخصوصا زن آسیابان می شود وتا به آنجا پیش می رود که آنان در یک همه پرسی خانوادگی که اشاره بسیار زیبایی است به دموکراسی لاجرمی که سردار ، موبدو سرکرده در ضعف خویش از گرفتن تصمیمی درست، اجازه آن را می دهند . ( شاه مرده ، آنان در حال جنگند و ناچار از تصمیمی سریع در مورد کشندگان پادشاه و احتمالا انتخاب پادشاهی دیگر)به خود اجازه انتخاب پادشاه بعدی را داده و با این انتخاب هم خود را از از اتهام کشتن پادشاه تبرءه کرده و هم پادشاه بعدی را از بین مردم انتخاب می کنند و مهمتر انتقادی است به وضع موجود و دفاعی از آینده، که خود نامعلوم می نماید .پادشاه بعدی مردمی است. آسیابانی فقیر که به قدری در دوره شاه قبلی ضعیف نگه داشته شده که حتی نمی تواند از کیان خانواده خویش دفاع نماید ،چه برسد از ملت . اما در دیهیم و ردای پادشاه از نظر سرباز که فقط یک بار دزدانه در چهره پادشاه نگریسته بوده، از پادشاه کشته شده بسی با شکوه تر است.او باید پادشاه باشد چون اگر نباشد، پادشاه کش است. اگریکی از مفاهیم قدرت را دموکراسی که از آن سخن رفت بگیریم، پادشاه و مردم در این بخش از داستان به مفهومی زوج تبدیل می شوند.هر یک آفریننده یکدیگر و واگذار کننده قدرت به دیگری. این آغازی است بر پایان تاریخ دوره شاهنشاهی ، و واگذاری نمادین قدرت به مردم که نماد و نشانه آن در اینجا آسیابان است. این تفسیری است از هرم قدرت توسط مردم و دخالت رای آنان در سرنوشت خویش.
در مرگ یزد گردما شاهی را نمی بینیم. دفاع ازپادشاهی و کیان او در مهمترین محکمه ای که می توان در مورد یک شاه متصور شد یعنی محاکمه کشندگانش، به عهده سه نماینده حکومتی یعنی، اثروان "روحانیون" ارتش داران "نظامیان " دبیران " اعظاء ادارات دولتی " است.او نیست پس هر دروغی می تواند راست بنماید. آسیابان و خانواده اش در این دادگاه در تقابل نمایندگان حکومت مضمحل یزدگرد قرار می گیرندو سعی در رهاندن خود دارند. این رهایی در شکلی نمادین به تلاش ملتی تبدیل می شود برای جدا شدن از سر خود یعنی پادشاه.
" همه می دانند که پادشاه سر است و ملت تن"
همزمان با این، دادگاه آنان به نقد قدرت حاکم توسط همیشه محکومان این گونه حکومت ها یعنی مردم تبدیل می شود. در پایان تمامی نقش های پادشاه یکسره بر باد می رود. او اکنون مرداری است که تا دقایقی دیگربه جای کشنده اش و در حقیقت در پی محاکمه مردمان و به دستور نزدیک ترین یارانش بر دار آویخته خواهدشد.مردمان ، سرداران و حتی اعرابی که در راهند برای شاه شاهان هویتی جز این نمی خواهند.
تا آخرین دقایق قبل از حمله اعراب این دادگستری که سردار و همراهانش مدعیان آنند ادامه دارد. هر گاه یکی بازیگر است دیگران تماشاچی اند.اما تا آخر نمایش بازیها به انجام نمی رسد و رستگاری نیز نصیب کسی نمی شود. در آخر نمایش داوران اصلی، تازیان" از راه می رسند.و محاکمه کنندگان و محاکمه شوندگان را با درفش سیاه و زبان شمشیر به شکار مرگ می خوانند.
"این است پایان داوری "
.......................
10 - غریبه ها و هویت در مرگ یزد گرد
در تمامی آثار بیضایی این هویت است که بیش از دیگر تم ها خود می نماید به عنوان نمونه در آثار به فیلم درآمده ای همچون غریبه و مه، کلاغ، چریکه تارا، باشو غریبه ای کوچک وشاید وقتی دیگر، این مفهوم هویت است که در شخصیت ها رخ می نماید و حلول می کند. داستانهای بیضایی همیشه بر محور غریبه ای می گردد. در "غریبه و مه " آیت نشانه وار در پی هویتی از آن سوی مه می آید و در آخر نیز در کشف همین هویت به آن سوی مه می رود. در" کلاغ "آقای اصالت در پی دختری که به ظاهر گم شده می گردد. ولی در پایان می فهمیم که که آنچه گم شده جوانی و عشق مادر خوانده اوست که در این شکل هویت یافته. در "چریکه تارا " ، تارا با نشانه ای از گذشته که میراثی است از پدر بزرگ روبرو می شود شمشیری که گویی در جستجوی نیمه گمشده خویش ،مرد تاریخی است.تارا با عشق اسطوره ای مرد تاریخی هویت می یابد و به استقبال عشقی زمینی می رود. مرد تاریخی نیزبا یافتن آنچه که نیاکانش در تاریخ جا نهاده بودندبه هویت دیگر باره می رسد.در باشو غریبه ای کوچک ،غریبگی باشو فیلم را به پیش می برد .فیلم جستجو و یافتن هویتی جدید و آموختن آن توسط باشو است. واین که این غریبگی در آخر مامن و ماوا می یابد"در شاید وقتی دیگر" هویت در کالبد سه زن تقسیم می شود. تا هر کدام بخشی از گذشته نوسالژیک همدیگر را تکمیل کنند و در این جستجو به کشف لایه های اصیل خویش دست یابند و در واقع بدانند که کی هستند.
در مرگ یزد گرد اما تعداد این غریبه ها بیشتر است .یزد گرد که شاه شاهان بوده ،نه تنها در کسوت شاهی غریب، که اکنون نیز مرداری غریب است.سرداران و سرکردگانش صورت او را یا ندیده اند و یا به خاطر ندارند. او را نمی شناسند . مرگی غریب نیز دارد، مرگ پادشاهی بدست آسیابانی از طبقه فرودست در آسیایی ویران "
- "سرکرده ؛ پاسخی شاهانه است؛ اما گواهی باید. در میان سپاهیان کسی نیست که پا دشاه را دیده باشد؟"
- "سرکرده ؛ من او را به دیهیمش باز شناختم ؛ و گرنه هرگز او را جز از پس سیماچه زرین ندیده بودم.آری سیماچه ای سرخ؛ یک پاره زر ناب که درخشش آن چشم را خیره می کرد."
- "سردار؛ این باید دانسته شود! من خود پادشاه را جز از پس پرده یا در کلاهخود زرنگار ندیده ام؛ و دشوار است که بگویم چه مایه آن شکوه از این پیکر خون آلود دور است."
آسیابان نیز در نزد زن و بیشتر دختر خود بیگانه و غریب است؛
- دختر؛ " تو بیگانه به من دست مزن که اورا از راه به در بردی "
تا آنجا که او را مرده می پندارد و آسیابان از زن سوال می کند؛
- "آسیابان؛ چرا مرا مرده می پندارد؟ آیا هرگز در نگاه تو زنده بوده ام؟"
تازیان مهاجمان غریبی هستند، که ایرانیان در مورد آنان نمی دانند و این خود باعث وحشت بیشتر آنان گشته است.
- " سردار ؛ نان کشکینش بده و سپس به تازیانه ببند تا سخن گوید. بپرسش شماره تازیان چند است؛ کدام سویند؛ چه در سر دارند؛ سواره اند یا پیاده؛ دور می شوند یا نزدیک؛ در کار گذاشتن اند یا ماندن ؟او چرا مانده است؟ پیک است یا خبر چین یا پیش آهنگ ؟بپرسش ویرانه چرا می سازند؛ آتش چرا می زنند؛ سیاه چرا می پوشند؛ و این خدای که می گویند چرا چنین خشمگین است؟"
پسرک آسیابان غریبه ای است که نه دیده و نه حتی، بدرستی شنیده می شود. فقط می دانیم که برنا پسر آسیابان به تیر دشمنان کشته شده است.
- "زن ؛ من آن جوانک را از خردی به برنایی آوردم .پسر من تک پسری بود خرد که سپیده دم پیکر خونالودش را با هشت زخم پیکان بر تن برایم باز پس آوردند."
دخترک نیز در رفتارش غریب می نمایدآنجا که از زبان شاه سخن می گوید و هم این که او آخرین نفری ایست که به جای پادشاه سخن می گوید.داستانی که اثر با آن به آخر می رسد .
- "دختر ؛ داستان ؟ این را من به چشم خود دیدم- من، که مرا به هیچ پنداشته بودند."
- "دختر ؛ بلند تر ! بلند تر !- آن پساک زرنگار را به من بده و آن کمربند را.اینک بار دیگر بگو ؛ من که هستم ؟
آسیابان ؛ سرور من تو پادشاهی."
زن آسیابان که با بازی بسیار برتر سوسن تسلیمی بیشتر نقش اسطوره زنی از طبقه خود را بازی می کند.او زن یک آسیابان است.این بودن به نقش او برتری دیگری می دهد و او همزمان در هر دو رویه باور پذیر تر می نماید زن تنها کسی است که زنانگی ؛ مردانگی و اسطوره گی اش غریبه نمی نماید.خواب پادشاه از زبان او و با خواهش سرکرده گفته می شود. زن تنها کسی است که به عنوان نماینده طبقه خود به انتظار داوری تازیان نه در مورد خود و خانواده اش که اینک در مورد همگان است وبا آخرین گفته های زن است که داستان به پایان می رسد.
- "زن ؛ آری اینک داوران اصلی از راه می رسند.شما را که درفش سپید بود این بود داوری ؛ تا رای درفش سیاه آنان چه باشد! "
- "زن ؛ پند نامه بفرست ای موبد ،اما اندکی نان نیز بر آن بیفزای.ما مردمان از پند به سیر آمده ایم و بر نان گرسنه ایم."
- "زن ؛ دشمن تو این سپاه نیست پادشاه . دشمن را تو خود پرورده ای. دشمن تو پریشانی مردمان است؛ ورنه از یک مشت ایشان چه می آمد؟"
- "زن ؛ اگر روان پادشاه این جاست پس بگذار تا نفرین مرا بشنود؛بسوزی ای روان-"
- "زن ؛ من نه دایه ام و نه ماما ؛ من آسیابانم ! من به ملت نان می دهم- همین؛ و این تنها چیزی است که دارم!"
...................................
11 - پیروز این دادگاه چه کسی است ؟
یزد گرد شاه؟ سرداران و سرکردگانش؟ خانواده آسیابان؟ تازیان ؟ و یا مایی که در شوک پذیرش واقعیتهای چند لایه وارد شده در ذهنمان باید واقعیت ندیده و ننوشته پیروزی تازیان را نیز حدس بزنیم؟به اشاره گفته می شود که ؛
"تاریخ را پیروز شدگان می نویسند"
آیا ما در داستان آخر می توانیم درستی واقعه را از خودمان بپرسیم؟
این که این پیروزی تا چه اندازه می تواند مهم باشد روشن است زیرا شاهی در سراشیبی سقوط از خود به در شده ،از لشگریان فاصله گرفته، و چرایی آن حتی برنزدیکترین یاران و سردارانش کاملا روشن نیست. آنان پیکر بی جان او را در آسیایی ویران می یابند و به خون خواهی برمی خیزند. شاه شاهان در برزخ میان جنگ و فرار و خودکشی تنها آسیایی ویران را یافته است. تادر آن به خواب مرگ فرو رود و مظلو م رعیتی که سالها به وی خراج داده اند اکنون می بایست در مرگ او نیز متهم باشند. در نظر سرداران این دادگری است که روا می شود و از نظر خانواده آسیابان این کینه ای است که شاه و بزرگان از رعیت می ستانند. آسیاب به کشتیی باژگونه در دریایی متلاطم شبیه می شود تا نمادی باشد از وضعیت جامعه و مردمانی که در روزگار شاهی می زیسته اند که حتی مرگش نیز چونان کابوسی اختا پوس وار از واقعیت های ممکن فرار می کند.در آخر سرداران را چاره ای نیست تا پادشاه را در کسوت آسیابانی مرده بر دار کنند تا او را هویتی دوباره داده و دادرسی پایان یابد و بر کسوت شاهی در اذهان و مفهوم قدرت خد شه ای وارد نشود.مفهومی که حتی هم قبل تر از مرگ پادشاه و هم در ذهن زن آسیابان پیش از این شکسته است که دلیری زن در طول داستان خود دلیلی ا ست بر این.
"آگر براستی تو پادشاهی این سپاه تازیان را بگو که باز گردند "
در جایی گفته می شود که" او پیش از آمدن به اینجا مرده بود". در آخر این گفته صورتی عینی می یا بد. و او در هیبتی هم سطح خاک و دار ی که هرگز نمی بینیم چند باره کشته می شود.چنان که آسیابان او را در هر خیانت و دستبرد به جان و ناموسش بارها در ذهن و بلکه در واقع کشته است.
پس؛
یزد گرد پیروز است در فرجامی اینچنین شاید خود خواسته.
سرداران پیروزندکه نتیجه دادرسی آنان پیکره ای است بر دار.
آسیابان پیروز است در کشتن پادشاه در ذهن و واقع.
زن پیروز است در تدبیر رهانیدن خانواده از چنگال مرگ.
دختر پیروز است باهمراهی خانواده در کین خواهی از پادشاه.
پسرک پیروز است چرا که در دفاع ازکیان ملت کشته شده.
تازیان پیروزند در جنگی نابرابر با ملتی بدون پادشاه.
ما پیروزیم چرا که به مددمتن بخشی از چهره مخدوش تاریخ خویش را دیده ایم !
بهرام بیضایی پیروز است چرا که از آزمونی چنین سخت سربلند بیرون می آید.
..........................
12- بخش هایی از نمایشنامه مرگ یزد گرد
-
آسیابان .........نه اینهمه آسان - نه اینهمه ! چماق من کجاست؟
زن ................تن او نیکو بود.خوشا به این مهمان نوازی !
آسیابان .......... چماق من کجاست؟ چوبدست مرا بده ! دست مرا بگیر ! چوب بند سقف را بکش.های -
موبد .............. می شنوید؟ در این دادگاه شنیدید که او به فریاد چماق می خواست.
سردار ............برای کشتن پادشاه !
زن ................ چه کسی گفته من پادشاهم؟ هیچ در چهره من نور ایزدی هست؟ آیا سپاهی دارم،یا کاخی،یا کنیزکان خوبرو؟ آیا مردمی دارم؟
دختر .............(گریان) او با خود گنجی دارد !
زن ................گنج من دزدی است !
دختر .............بپرس از که دزدیده است؟
زن ................از تو! مزد همه روزهای خود را بر هم بیفزای ؛ آیا گنجی نمی شد؟
آسیابان .........(درمانده) روزهای زندگیم. آه،فراموش کردم که از کی آغاز شد.
زن ...............من همه روزهای تو را دزدیدم !
آسیابان ........پس شاه خود تویی ! چگونه می تواند جز این باشد؟ روزهای زندگی ام!همیشه آرزو می کردم روزی داد خود به شهریار برم؛ و اینک او اینجاست؛ داد از او به کجا برم؟ آنچه را که از من گرفتی پس بده ای شاه؛ روزهای زندگی ام، امیدهای بر بادم، و پاکی این دخترکم !
-
دختر ........... بلند تر! بلند تر!- آن پساک زرنگار رابه من بده،و آن کمربند را. اینک بار دیگر بگو؛من که هستم؟
آسیابان ....... سرور من تو پادشاهی.
دختر ........... و تو گدازاده که باشی؟
آسیابان ....... سگ درگاه تو آسیابانم.
دختر ........... تو شوربخت شور چشم هر چه داری از آن کیست؟
آسیابان ....... هر چه ما داریم از آن پادشاه است.
زن .............. چه می گویی مرد؛ ما که چیزی نداریم.
آسیابان ....... آن نیز از آن پادشاه است!
...
سردار ......... چرا خیره مانده اید؟ من این جامه سرداری را به دور خواهم افکند.این جنگی نا امید است.او برای ما جهانی ساخت که دفاع کردنی نیست.هان چرا خیره مانده اید؟
زن ............. ای مرد ببین؛ از همان آستان که آمدن آن شاه ژنده پوش را دیدی نگاه کن؛ اینک در پی او سپاه تازیان را می بینم .
(سرکرده شمشیر کش و سراسیمه به درون می دود)
سرکرد ه ... ما همه شکار مرگ بودیم و خود نمی دانستیم.داوری پایان نیافته است .بنگرید که داوران اصلی از راه می رسند. آنها یک دریا سپاهند. نه درود می گویند و نه بدرود؛ نه می پرسند و نه گوششان به پاسخ است. آنها به زبان شمشیر سخن می گویند! (موبد تیغ در کف به درون می دود)
موبد ......... ما در تله افتاده ایم؛ تازیان. تازیان!
(سرباز با شمشیر برهنه به درون می دود)
سرباز ....... تیغ بکشید! نیزه بردارید! زوبین ها؛ تیبره ها-
سردار ...... جمله بیهوده! به مرگ نماز برید که اینک بر در ایستاده است. بی شماره؛ چون ریگهای بیابان که در توفان می پراکند و چشم گیتی را تیره می کند!
زن .......... آری، اینک داوران اصلی از راه می رسند. شما را که درفش سپید بود این بود داوری ؛ تا رای درفش سیاه آنان چه باشد!
(خاموشی)
..............................
13 -اندکی از شرایط ساخت
گفت و گو با بهرام بیضایی ؛ زاون قوکاسیان .چاپ اول زمستان 1371.صفحه 201
زاون : به هر حال این فیلم جزو مجموعه کارهای شما ست یا آن را از کارهای ضعیف خودتان می دانید ؟
بیضایی : معلوم است که جزو مجموعه کارهای من است ، و از قوی ترین آنها ، و دوست داشتنی ترینشان ، با وجود این که از بسیاری خواسته هایم ناچار در فیلم چشم پوشیدم ؛ به خاطر فقر امکانات یا بهتر بگویم دریغ کردن امکانات در حالی که همان وقت بهترین وسائل نور و صدا در تهران به بهانه تهیه زنجیره فیلمهایی که برای یک سال تعطیل شده بود، که صدابرداری نداشت و بهترین وسایل نور برای کاری تعطیل بود که تهیه کننده هر دو تلویزیون بود ؛ آنها برایشان مهم بودند و ما نبودیم .و همان وقت که در بسیاری از بنیادها وسائل نو از لای زرورق بیرون می آمد ؛ و دوربین ها وعدسی ها، و جنبش افزارهای نو چون ارابه های خرچنگی و لک لکی و مانند هایش وارد می شد.این فیلم با یک تک عدسی ساخته شد، و حدود بیست متر خط آهن برای حرکت دوربین، که از آن فقط هشت مترش سالم بود و بقیه کنار رفته بود . وسائل نور برای آسیا به اندازهای کم بود که همه طرحهای قبلی کار فیلم بردار را در ترکیب نور عمومی غیر مستقیم و نور موضعی مستقیم به هم ریخت و اجبارا همه چراغها برای نور مستقیم به کار رفت و باز آنقدر کم بود که مجبور شدند آنها را تا سر حد امکان پایین بیاورند و به موضوع نزدیک کنند، و به این ترتیب اگر سر دوربین کمی رو به بالا بود چراغها دیده میشد و اگر کمی رو به پایین ، از هر کس دهها سایه بر زمین پیدا می شد، و جز در تصاویر ساکن ساده در همه تصاویر متحرک پیچیده مجبور بودند همه نور پردازی را به هم بریزند و به تعداد چنین مواردی که بر حسب شکل فیلم بسیار است، هر بار زمانهای طولانی چند ساعته صرف اصلاح کمبودهای فنی اینهمه ابتدایی شد. روزی نبود که چند بار و هر بار چند ساعت برق نرود ، و مولد برق که داشتیم در حرارت وسط تابستان کویری کاشان از نفس افتاد ،و دهها بار صحنه ها برای نوسان برق شهر تکرار شد و هر شمعک چراغ که سوخت یا صافی تصحیح نور که فرسودگی اش مزاحم شد، با نبود یدکی مشکل تازه ای روی دستمان گذاشت . بازیگران در حرارت روزهای تابستانی خشک زیر آنهمه چراغ در لباس های سنگین بازی از پا در آمده بودند . هر پریدن مگس یا زدودن عرق بازیگران تکرار دیگری می برد. یا قحط حشره کش بود یا وقتی به صد برابر قیمت بدترین نوع آن به دست می امد تنفس هوایی که از آن پخش می شد گلو و صدای بازیگران را خش می انداخت . فیلم صدابرداری سر صحنه داشت در شهری که از چهار بلند گو عزاداری و آیین های مرسوم آن پخش می شد، و یا تر ه بارفروش دوره گرد از مزدای قار قار کننده اش در بلند گوی دستی فاتحانه قیمت کدو و بادنجان را عربده می کشید و با رقیب هایش در ایجاد فریادهایی که از بلندی بسیار غیر قابل فهم بود مسابقه می داد.در این میان هر چند روز یک بار نامه ای تهدید آمیز هم از گروههای ناشناس سیاسی می رسید که وجود ما را ضد شعائر یا موافق شعائر می شمردند و می خواستند فورا تعطیل کنیم.خوبست که دسته ها ی سیاسی با همه رقابت اقلا برای تعطیل کردن کار فرهنگی با هم یکصدا هستند . بله، نمی شد از خیلی چیزها صرفنظر نکرد، متاسفم . عصبی و تلخ بودم ، می گفتم که این فیلمسازی نیست.
می پرسیدم لذت این شغل ، لذت کشف و اختراع و خلاقیت کجاست ؟
تا کی باید در حال پنهان کردن بدبختی ها و کمبودها باشم ؟
چند فیلم ؟
و کی سرانجام کاری را که آرزو دارم بدون تهدید در شرائطی دلخواه خواهم ساخت ؟ حالا می دانم که هرگز!
می پرسیدم چرا پس از چهار سال تقلا، از همان روزهای اول این هم فیلم آخر به نظر می رسد ، و چرا هر لحظه ای فیلمبرداری مثل آخرین لحظه پیش از پاشیدن آنست؟ خب می دانم که این سختی بر همه می گذشت و نه فقط بر من ، و من تمام نیرویم صرف این می شد که این سختی روی پرده به چشم نخورد . همان لحظه کسانی در تهران برای فیلم هنوز ساخته نشده معنی می تراشیدند تا در آینده آن را بخوابانند ، و از دانشگاه بعد از بیست سال کار فرهنگی اخراج می شدم، و نام فیلم چریکه تارا از بخش مسابقه جشنواره مسکو، و نام خود و همکارانم از فهرست مسافران آن جشنواره خط می خورد.و سر صحنه من فکر می کردم بعدا کی شهادت خواهد دا د ؟ به هیچکس نمی شود توضیح داد که اگر در این تصویر بازیگر خنده اش نمی آید برای آنست که پشت این دیوارهای این لحظه دارند مرده می برند . و با این همه بله، خیال می کنم همه در آن شرایط بهترین کارمان را کردیم ؛ برای ما در آن شرایط بهتر از این ممکن نبود. یک کارگردان از خارج بیاورید در این شرایط کار کند تا ببینیم چه می سازد، و اصلا چیزی می سازد و یا عاقلانه پا می گذارد به فرار ؟ سال شصت را می گویم . از طرفی ما می دانستیم همین کار هم بیرون اینجا نیست، و کسانی در شرایط دشوارتری از ما زندگی می کنند. عکس العمل روانی جمع ما این بود که از هر فرصت نشاط بتراشد تا شاید اندکی سنگینی فضا را جبران کند.
14- نمی دانم چرا یاد م افتاد و اصلا معنی دارد یا نه ؛
( جک نیکلسون در یکی از فیلمها با هاور کرافت خودش سر صحنه می رفت )
( استنلی کوبریک برای فیلم ادیسه فضایی 2001 دستور داد تا ناسا برایش یک لنز بسازد، او این لنز را برای یک پلان 4 ثانیه ای می خواست )
(کوروساوا در فیلم رویاها می خواهد چندین بار گندمزاری را با هواپیما برایش رنگ کنند. در تدوین نهایی هیچ کدام از پلان های این قسمت استفاده نمی شود )
( تارکوفسکی فیلم ایثار را در جزیره شخصی برگمن ساخت )
15- فیلم شناسی بهرام بیضایی
فیلم هشت میلیمتری چهار دقیقه ای سیاه و سفید
عمو سیبیلو 1341- کوتاه
رگبار 1350- بلند
سفر 1351- کوتاه
غریبه و مه 53- 1352- بلند
کلاغ 1355- بلند
چریکه تارا 58- 1357- بلند
مرگ یزد گرد61-1360- بلند
باشو غریبه ی کوچک 65 - 1364- بلند
شاید وقتی دیگر 1366- بلند
مسافران 70 – 1369- بلند
گفت و گو با باد 1377- بلند
سگ کشی 1379
.................
ملت تو ما شدیم کورش والا
هوالاول والاخر و الظاهروالباطن ...